Ochrona warzyw gruntowych przed chorobami (kapusta, marchew, cebula, pomidor)

Prof. dr hab. Józef Robak

Instytut Warzywnictwa w Skierniewicach, Zakład Ochrony Roślin

POMIDOR POLOWY

W uprawie pomidorów istnieje wiele problemów związanych z występowaniem chorób pochodzenia infekcyjnego (grzybowego, bakteryjnego, wirusowego) oraz licznych chorób i zaburzeń pochodzenia nieinfekcyjnego (fizjologicznego). Pomidory są roślinami ciepłolubnymi, nie znoszą nadmiaru opadów deszczu ani wielodniowych ochłodzeń, tj. spadków temperatury poniżej 15°C. W takich warunkach rośliny pomidora atakowane są przez najgroźniejsze choroby: zarazę ziemniaka, powodowaną przez organizm grzybopodobny Phytophthora infestans oraz alternariozę owoców pomidora i choroby bakteryjne.

Zaraza ziemniaka – Phytophthora infestans

Pierwszymi objawami zarazy ziemniaka na liściach pomidora są wodniste, szarozielone, stopniowo brązowiejące plamy. Unerwienie liścia w obrębie tych przebarwień jest brunatnoczarne. Na dolnej stronie liścia (w obrębie plam), w okresie wysokiej wilgotności, widoczny jest szarobiały nalot zarodników infekcyjnych. W przypadku porażenia owoców powstają szarozielone i szybko brązowiejące plamy o twardej, lekko wzniosłej powierzchni.

Ochrona przed chorobą:
• unikanie uprawy pomidora w bliskim sąsiedztwie pól z ziemniakami lub uprawą ziemniaków wczesnych pod osłonami;
• w uprawach polowych nie dopuszczać do zbyt dużego zagęszczenia roślin i ich bujnego wzrostu, nie przenawozić azotem;
• w okresach zagrożenia roślin zarazą wskazane jest dokonywanie częstych lustracji plantacji pomidorów i ziemniaków w celu wczesnego wykrycia pierwszych ognisk choroby;
• trzeba systematycznie przeprowadzać ochronne zabiegi profilaktyczne zgodnie z aktualnym programem ochrony warzyw.

Alternarioza pomidora – Alternaria spp.

Pospolita choroba grzybowa pomidorów uprawianych w polu, zwłaszcza w latach ciepłych i wilgotnych. Pierwsze objawy choroby, w postaci ciemnobrunatnych plamek ograniczonych żółtawą obwódką, zauważane są na liściach od połowy czerwca. Podobne objawy występują na pędach i ogonkach liściowych. Na owocach w okolicach szypułki tworzą się rozległe plamy o wyraźnych brzegach. Choroba rozprzestrzenia się głównie przez nasiona. W trakcie wegetacji zarodniki konidialne grzyba przenoszone są z wiatrem i z wodą.

Ochrona przed chorobą:

• przestrzeganie zasad prawidłowego zmianowania; na tym samym polu nie uprawiać pomidorów i ziemniaków przez 3-4 lata;
• profilaktyczne opryskiwanie pomidorów w uprawach w polu z chwilą pojawienia się pierwszych objawów na liściach, pędach lub owocach zgodnie z aktualnym programem ochrony warzyw.

Bakteryjna cętkowatość pomidora – Pseudomonas syringae pv. tomato

Bakteryjna cętkowatość jest pospolitą chorobą w uprawie polowej pomidorów. Symptomy choroby mogą występować na wszystkich częściach nadziemnych rośliny. Na liściach, pędach pojawiają się nieregularne plamy (1-2 mm). Początkowo są one wodniste, ciemnozielone, później ciemnobrunatne do czarnych z żółtawą obwódką. Na powierzchni skórki zielonych owoców widoczne są liczne, drobne (0,5-1,5 mm), ciemnobrunatne plamki, często lekko wzniesione i bardzo wyraźne przejaśnienia na tle.
Źródłem infekcji są najczęściej resztki roślinne pozostawione w glebie oraz porażone nasiona. Bakterie rozprzestrzeniają się z kroplami wody podczas silnych opadów, przy podlewaniu przez deszczowanie 
oraz poprzez uszkodzenia mechaniczne w trakcie prac pielęgnacyjnych.

Ochrona przed chorobą:

• warzyw z rodziny psiankowatych nie należy uprawiać na tym samym polu przez 3-4 lata;
• ziemię w tunelach foliowych i inspektach lub kompost, przeznaczony do produkcji rozsady, trzeba regularnie odkażać termicznie (parować w temperaturze 90°C przez 30 minut);
• na krótko przed sadzeniem na miejsce stałe należy rozsadę opryskać profilaktycznie 1-2 razy, co 7-10 dni, fungicydami miedziowymi;
• z chwilą wystąpienia pierwszych objawów choroby nie prowadzić prac pielęgnacyjnych, gdy rośliny są mokre lub pokryte rosą oraz nie stosować opryskiwaczy z dodatkowym strumieniem powietrza.

KAPUSTA GŁOWIASTA

Kiła kapusty – Plasmodiophora brassicae

Najgroźniejsza glebowa choroba warzyw kapustnych, powszechnie występująca w Polsce, szczególnie w rejonach intensywnej produkcji warzyw kapustnych i rzepaku ozimego.

Zarodniki sprawcy choroby, wypełniające porażane korzenie roślin kapustnych, mogą zalegać w glebie do 8 lat. Sprawca choroby posiada ponad 200 gatunków roślin żywicielskich, w tym wiele pospolitych chwastów z rodziny kapustowatych.

Pierwsze symptomy są widoczne dopiero w polu w okresach ciepłej i słonecznej pogody w postaci placowego więdnięcia i zasychania roślin. Jednym z głównych źródeł rozprzestrzeniania się tej choroby jest porażona kiłą rozsada warzyw kapustnych, produkowana na zakażonym rozsadniku.

Możliwości ochrony:

• w naturalny sposób obniżają one stopień zasiedlenia sprawcy kiły; istotny postęp w zwalczaniu tej choroby to opracowanie i wdrożenie do praktyki nowoczesnej metody diagnozowania gleby lub substratów torfowych na obecność sprawcy choroby. Są to metody molekularne, określające obecność i liczbę zarodników w glebie.
• od kilku lat dostępne są do uprawy nowe odmiany kapusty głowiastej, kalafiorów i kapusty pekińskiej – tolerancyjnych na wiele ras sprawcy choroby.

Czerń krzyżowych – Alternaria spp.

Sprawcą choroby są grzyby z rodzaju Alternaria, które przyczyniają się także do występowania  zgorzeli siewek, zgorzeli podstawy główek kapusty. Grzyb najczęściej atakuje dolne, najstarsze liście kapusty głowiastej, kalafiorów i kapusty pekińskiej. Pojawiają się na nich plamy. Powierzchnię tych przebarwień pokrywa warstwa aksamitnego, ciemnobrązowego nalotu zarodników konidialnych.

Grzyb zimuje w resztkach pożniwnych roślin i w chwastach kapustowatych, które jako rośliny żywicielskie są jednym z ważniejszych źródeł rozprzestrzeniania się choroby. Patogeniczne grzyby z rodzaju Alternaria przenoszone są także na nasiona i stanowią źródło pierwotnej infekcji kapusty.

Profilaktyka i zwalczanie:

• wysiewać zdrowe i kompleksowo zaprawione nasiona zaprawami grzybobójczymi;
• w razie wystąpienia pierwszych objawów choroby na dolnych, najstarszych liściach przystąpić do opryskiwania roślin;
• stosować zgodnie z zaleceniami środki o szerokim spektrum zwalczanych patogenów grzybowych i krótkim okresie karencji; środki te można stosować 2-3 razy przemiennie, co 7-10 dni. Na kapuście przeznaczonej do przechowania ostatni zabieg wykonać nie później niż 7 dni przed zbiorem.

Fuzaryjne gnicie główek kapusty – Fusarium avenaceum

Nowa w Polsce jednostka chorobowa kapusty. Pierwsze objawy choroby zaobserwowano w Polsce kilka lat temu w wielu rejonach uprawy kapusty. Choroba występuje pod koniec okresu wegetacji kapusty, w okresie przedzbiorczym oraz w okresie długotrwałego przechowania. Początkowe objawy choroby to okrągłe, wodniste plamy otoczone brązowo-szarą obwódką. Z czasem na główkach pojawia się obfita, puszysta, białego koloru, grzybnia z pomarańczowo-brązowymi skupieniami zarodników konidialnych, charakterystycznych dla tego gatunku Fusarium.

MARCHEW

Zwiększone zainteresowanie rolników uprawą warzyw korzeniowych w Polsce, w tym głównie marchwi, jest całkiem uzasadnione. Wynika to ze zwiększonego zapotrzebowania marchwi dla celów przetwórczych na soki, susz, zamrażalnictwo oraz do konsumpcji bezpośredniej i na eksport. W rejonach uprawy tych warzyw nastąpiła z tego powodu duża intensyfikacja i koncentracja produkcji, co w konsekwencji zagroziło gospodarstwom zwiększonym ryzykiem występowania wielu groźnych chorób, głównie pochodzenia glebowego, oraz nicieni. W skrajnych przypadkach i w wielu wyspecjalizowanych gospodarstwach stanowi to barierę w uprawie warzyw korzeniowych i innych roślin okopowych na wiele lat.
Do najbardziej pospolitych chorób marchwi należy:

Alternarioza naci marchwi – Alternaria dauci

Choroba występuje w różnym nasileniu w poszczególnych latach oraz na różnych odmianach marchwi. Wiele nowoczesnych odmian marchwi wykazuje wysoki stopień tolerancji na tę chorobę. Grzyb ten atakuje liście oraz korzenie starszych roślin marchwi, może być także sprawcą zgorzeli siewek w okresie wschodów.
W drugiej połowie wegetacji marchwi na dolnych, starzejących się liściach, pojawiają się drobne brązowo-czarne plamy, które później zlewają się ze sobą. Choroba postępuje stopniowo od dolnych najstarszych liści ku górze. W przypadku silnego porażenia liści następuje przedwczesne zasychanie naci i znacznie obniża się plon, utrudniony jest też mechaniczny zbiór korzeni. Grzyb atakujący korzenie spichrzowe marchwi powoduje brunatno-czarne, suche i wklęsłe plamy. Objawy te są zwykle widoczne dopiero w okresie długotrwałego przechowywania.

Zarodniki rozprzestrzeniają się przez wiatr, z wodą oraz na sprzęcie mechanicznym podczas prac pielęgnacyjnych. Kilkudniowe okresy ciepłej i deszczowej pogody lub deszczowanie plantacji sprzyjają szybkiemu i masowemu porażeniu roślin.

Profilaktyka i zwalczanie:

• trzeba przestrzegać 3-4-letniej przerwy w uprawie marchwi na tym samym polu. Nie uprawiać marchwi na terenach podmokłych lub okresowo zalewanych wodą;
• wskazana jest uprawa na redlinach; gleba powinna mieć dobrą strukturę i być głęboko (do 45 cm) spulchniona;
• w miarę zagrożenia, ochronę chemiczną należy rozpocząć od połowy lata, używając środków i metod ich stosowania zgodnie z aktualnym programem ochrony marchwi: Amistar 250 SC, Nativo 75 WG, Scorpion 325 SC, Signum 33 WG (1,0 kg/ha), Switch 62,5 WG i inne.

Mączniak prawdziwy baldaszkowatych – Erysiphe heraclei

W okresach suchej i bezdeszczowej pogody, zwykle pod koniec okresu wegetacji marchwi, może występować mączniak prawdziwy baldaszkowatych. Po obu stronach liści, na ogonkach liściowych, baldachach i łodygach nasienników występuje biały, obfity, mączysty nalot grzybni z zarodnikami grzyba. Przy silnym porażeniu liście zamierają.

Grzyb zimuje w stadium doskonałym – workowym, w otoczniach, w resztkach roślin z rodziny selerowatych oraz w postaci grzybni na wielu chwastach zimotrwałych. Grzybnia mączniaka może być również przenoszona z nasionami. Grzyb atakuje głównie rośliny znajdujące się w stresie spowodowanym przez suszę. Jednak do zakażenia roślin dochodzi przy wysokiej wilgotności powietrza, np. podczas nocnej lub porannej mgły.

Profilaktyka i zwalczanie:

• w okresach największego zagrożenia chorobą lub w razie wystąpienia pierwszych objawów należy opryskiwać rośliny 2-3-krotnie, co 7-10 dni, analogicznie jak w przypadku alternariozy.

Zgnilizna twardzikowa – Sclerotinia sclerotiorum

Sprawcą choroby jest polifagiczny grzyb, którego obfity, puszysty nalot na porażonej tkance roślinnej jest najczęściej widoczny w czasie składowania lub długotrwałego przechowania korzeni. W obrębie białej grzybni mogą być widoczne czarne sklerocja (forma przetrwalnikowa grzyba) wielkości ziaren pszenicy.

Pierwsze objawy porażenia mogą pojawiać się u podstawy korzeni w końcowej fazie wzrostu roślin. Mają postać ciemnobrązowych, wodnistych plam, które w krótkim czasie pokrywają się białym, puszystym nalotem grzybni z widocznymi wewnątrz sklerocjami. Patogen do przechowalni lub kopca dostaje się wraz z zakażonymi korzeniami lub resztkami liści. Największe straty choroba powoduje w czasie przechowania.

Możliwości ochrony:

CEBULA

Największym zagrożeniem chorobowym w uprawie cebuli są choroby pochodzenia glebowego, jak: fuzaryjne gnicie cebuli od piętki, biała zgnilizna cebuli, korkowatość korzeni (fioletowienie korzeni). Częstą przyczyną występowania tych chorób jest monokulturowa uprawa cebuli i nieprzestrzeganie reguł płodozmianu. Aby uzyskać dobrej jakości plon cebuli, zwłaszcza przeznaczonej do długotrwałego przechowania, należy przez cały okres wegetacji utrzymywać plantacje wolne od chorób.

Mączniak rzekomy cebuli – Peronospora destructor

Choroba w dużym nasileniu występuje cyklicznie co kilka lat. Jest ściśle uzależniona od warunków klimatycznych i przebiegu pogody w okresie wegetacji, a także od sposobu uprawy cebuli. Największe zagrożenie choroba ta stanowi na cebuli uprawianej z dymki i rozsady oraz  z siewu jesiennego, a także na plantacjach nasiennych i cebuli siedmiolatce. Rozwojowi choroby latem sprzyja także wtórne zachwaszczenie plantacji (wzrasta bowiem wilgotność w otoczeniu roślin).

Najbardziej gwałtowny rozwój choroby następuje w okresach zmiennej, zwłaszcza burzowej pogody oraz występowania obfitych mgieł nocą i długotrwałego utrzymywania się rosy na liściach. Takie warunki mogą występować na plantacjach cebuli zlokalizowanych blisko zbiorników wodnych, łąk, zadrzewień i w zagłębieniach terenu. W sprzyjających rozwojowi mączniaka rzekomego warunkach oraz przy braku odpowiedniej ochrony lub kilkudniowym jej opóźnieniu, zniszczenie plantacji może nastąpić nawet w ciągu kilku dni.

Prawidłowy program ochrony cebuli przed mączniakiem składa się z następujących elementów:
• plantacje cebuli z siewu wiosennego należy lokalizować tylko na stanowiskach przewiewnych, z dala od plantacji cebuli nasiennej lub uprawianej z dymki oraz z siewu ozimego.
• w przypadku uprawy cebuli na tym samym polu co w zeszłym sezonie powinno się niszczyć odrosty po cebulach zimujących w glebie, nie później niż do połowy maja.
• systematycznie (1-2 razy w tygodniu) od początku maja trzeba usuwać rośliny z pierwotnymi objawami choroby na plantacjach nasiennych. W tym samym czasie plantacje nasienne, cebuli uprawianej z dymki i z siewu ozimego oraz cebuli siedmiolatki, należy opryskiwać 1-2 razy w odstępach co 6-7 dni fungicydami o działaniu systemicznym: Ridomil Gold MZ 68 WG (2,5 kg/ha). Środki te stosować najlepiej przemiennie z fungicydem Amistar 250 SC (0,8 l/ha) i innymi wg programu ochrony.

Alternarioza cebuli – Alternaria spp.

Jest to choroba występująca wtórnie na liściach i pędach kwiatowych opanowanych przez inne choroby (mączniak rzekomy, szara pleśń). Objawem alternariozy są brązowo-fioletowe plamy zmieniające barwę 
na brunatno-czarną, pokryte aksamitnym nalotem grzybni i trzonków konidialnych z zarodnikami. Choroba występuje w okresie przedzbiorczym, zwykle w drugiej połowie lata, w okresach ciepłej i wilgotnej pogody. Szybki rozwój i rozprzestrzenianie się patogena następuje w dni wietrzne, podczas opadów deszczu. Grzyb może rozwijać się w temperaturze 6-32°C, przy optimum 21-23°C, i wilgotności powietrza 90%. Jedną z metod ochrony cebuli przed alternariozą jest przedsiewne zaprawianie nasion zaprawami grzybobójczymi i przestrzeganie zasady zmianowania.

Ekspert przypomina:



Regularne stosowanie fungicydów przeciwko mączniakowi rzekomemu i szarej pleśni w okresie wegeteacji z zastosowaniem fungicydu z grupy strobiluryn (Amistar 250 CS 0,8 l/ha) całkowicie eliminuje występowanie tej choroby.