Zwalczanie chorób i szkodników buraka cukrowego

Dr hab. Jacek Piszczek, prof. nadzw. IOR - PIB

Terenowa Stacja Doświadczalna IOR - PIB w Toruniu

NAJWAŻNIEJSZE CHOROBY I SZKODNIKI BURAKA CUKROWEGO

Silnie rozwinięte ulistnienie, duże blaszki liściowe oraz bogaty w substancje odżywcze korzeń buraka cukrowego to znakomite źródło pokarmu dla szeregu szkodników, jak i podłoże dla rozwoju grzybów pasożytniczych, bakterii czy też środowisko mnożenia się wirusów. Na aktywność poszczególnych agrofagów wpływa szereg czynników, z których najważniejszym są warunki atmosferyczne. Zmieniająca się pogoda bezpośrednio wpływa na wzmożenie lub ograniczenie rozwoju chorób, czy też aktywność szkodników oraz na tempo ich rozmnażania. Stąd znajomość tych zależności wraz ze znajomością objawów chorób i uszkodzeń roślin przez szkodniki są podstawą do podejmowania działań ochronnych.
W obowiązującym od 2014 r. systemie integrowanej ochrony roślin dochodzi do tego konieczność podejmowania działań agrotechnicznych ograniczających zagrożenia ze strony występujących chorób i szkodników oraz znajomość progów ich szkodliwości, o ile takie są wyznaczone. Dopiero w oparciu o taką wiedzę możliwe jest prawidłowe wykonanie zabiegów ochrony chemicznej.

CHOROBY WYWOŁYWANE PRZEZ BAKTERIE

Bakteryjna plamistość liści wywoływana przez Pseudomonas syringae var. aptata pojawia się w okresach chłodnych i mokrych, zwykle przed zwarciem międzyrzędzi. Pierwsze objawy bakteryjnej plamistości to zasychanie brzegów blaszki liściowej. W miarę rozwoju choroby objawy te postępują w głąb, wzdłuż wiązek przewodzących, a pomiędzy nerwami pojawiają się przyżółcenia oraz brunatno zabarwione plamistości o bardzo zróżnicowanych kształtach i wielkości. Choroba nie przenosi się, chorują tylko bezpośrednio porażone liście. Brak jest metod ograniczania występowania i ochrony buraka przed bakteryjną plamistością liści. Rozwojowi choroby kładzie kres zmiana pogody na ciepłą i słoneczną.
W przeciwieństwie do bakteryjnej plamistości liści, objawy parcha pasowego i zwykłego na korzeniach występują powszechnie. Wywołuje je bakteria Streptomyces scabies. Na skutek porażenia powierzchniowych warstw komórek skórki korzenia, tworzą się na nich plamy pokryte skorkowaciałą tkanką. Sama bakteria nie jest szkodliwa dla buraka, jednak poprzez powstałe uszkodzenia do korzenia mogą wnikać inni sprawcy chorób korzeni.

CHOROBY WYWOŁYWANE PRZEZ GLONOWCE (GRZYBOPŁAWKI)

Wspólną cechą tej grupy organizmów jest tworzenie przez nie ruchliwych zoospor, które przemieszczają się aktywnie w środowisku wody zawartej w glebie. Zgorzel przedwschodowa siewek powodowana jest przez szereg gatunków z rodzaju Pythium. Uszkadzane są kiełki i rośliny do stadium liścieni. Choroba może występować zarówno w niższych, jak i przy wyższych temperaturach. Efektem wystąpienia zgorzeli przedwschodowej są ubytki w obsadzie, zwykle występujące placowo.
Największe zagrożenie dla upraw buraka stanowi Aphanomyces cochlioides. Glonowiec ten jest najczęstszym sprawcą zgorzeli siewek i zgnilizn korzeni w Polsce. Siewki atakuje od wschodów do fazy pękania kory pierwotnej, kiedy korzeń zaczyna przyrastać na grubość. We wczesnych fazach chore siewki ciemnieją, a cała roślina zasycha. W przypadku późniejszych infekcji uszkodzeniu ulega tkanka twórcza poniżej rozety liściowej, a zmiany chorobowe widoczne są także na nasadach liścieni. Tak uszkodzone siewki mogą się rozwijać do czasu, gdy ilość wody i substancji pokarmowych dostarczana poprzez nieuszkodzoną wiązkę przewodzącą jest wystarczająca. Potem roślina zasycha lub zbyt ciężka rozeta liściowa odrywa się od korzenia pod własnym ciężarem. Temu typowi zgorzeli sprzyja wysoka wilgotność i temperatura gleby.

W okresach ciepłej i obfitej w opady pogody, w późniejszych fazach wzrostu, A. cochlioides jest sprawcą zgnilizny korzeni. Na bocznych powierzchniach zaatakowanych korzeni pojawiają się brązowe plamy. W miarę rozwoju choroby uszkadzane są głębiej położone tkanki, a zniszczona powierzchnia pęka, ciemnieje i murszeje. W wielu przypadkach gnicie zaczyna się od wierzchołka i postępuje ku górze (stąd nazwa „zgnilizna wierzchołkowa”). Głowa korzenia nie ulega procesowi gnicia i niekiedy trudno zauważyć jej objawy na plantacji. Występowaniu choroby sprzyja niskie pH oraz zła struktura gleby, a także słaby dostęp tlenu do korzeni. Brak jest chemicznych metod ochrony.

CHOROBY WYWOŁYWANE PRZEZ GRZYBY

Zasiedlający glebę grzyb Rhizoctonia solani jest sprawcą zgorzeli siewek, a w późniejszych fazach wzrostu – brunatnej zgnilizny korzeni. Pierwsze objawy choroby to utrata turgoru przez liście. Zwykle obserwuje się placowe występowanie chorych roślin. Pierwsze zmiany chorobowe to pojawiające się na bocznych powierzchniach korzeni brunatne przebarwienia. W miarę rozwoju choroby obejmują one coraz głębsze tkanki, te czernieją, lekko zapadają się i pękają. Chorobie sprzyjają wysokie temperatury i wilgotność, a także zaskorupienie i ugniecenie gleby zakłócające dostęp powietrza do korzeni.
Pozostałe patogeny grzybowe atakują liście. Najważniejszym spośród nich jest chwościk Cercospora beticola. Pierwsze plamistości powodowane przez ten grzyb pojawiają się na liściach zewnętrznych okółków buraka. Są brunatnoszare, okrągłe, o średnicy 2-5 mm, otoczone czerwoną, brunatno-czerwoną obwódką. W miarę rozwoju choroby porażane są kolejne, młodsze liście. W przypadku silnych infekcji dochodzi do zniszczenia ulistnienia, które porażone rośliny zaczynają intensywnie odbudowywać. Dzieje się to kosztem zgromadzonego w korzeniu cukru, który odtransportowany jest do tworzących się liści. Prowadzi to do powstania charakterystycznej, stożkowatej głowy buraka. Choroba może spowodować znaczne starty w plonie korzeni (do 50%) i cukru (obniżenie zawartości o 2-3%). Chwościkowi sprzyja wysoka wilgotność powietrza (ok. 95%) i wysokie temperatury (25-35°C w dzień, nocą powyżej 15°C). Susza lub obniżenie temperatury poniżej 15°C znacząco spowalniają procesy chorobowe.

Zabieg ochronny przed chwościkiem najlepiej wykonać natychmiast po wystąpieniu pierwszych objawów choroby, ale nie później niż w momencie obecności plam na 5% roślin. W związku z coraz częstszym występowaniem odporności na fungicydy, do kolejnych zabiegów należy używać preparatów zawierających inne substancje czynne niż stosowano w poprzednich zabiegach. Bardzo dobre efekty uzyskiwane są po zastosowaniu takich preparatów jak Yamato® 303 SE czy Rubric® 125 SC. Pomocne w ochronie buraka przed chwościkiem jest wysiewanie odmian odpornych na tego grzyba.
Brunatna plamistość liści jest skutkiem porażenia liści buraka przez grzyb Ramularia beticola. Brunatnoszare, nieregularne plamistości o średnicy 4-7 mm pojawiają się na najstarszych liściach, potem na kolejnych, niekiedy także na sercowych. Rzadko obserwuje się masowe porażenia roślin spowodowane przez tego patogena. Zwykle porażane są grupy roślin w różnych punktach plantacji.
W warunkach suchej i ciepłej pogody atakuje mączniak prawdziwy, grzyb Erysiphe betae. Grzyb tworzy na liściach drobne skupiska białej grzybni, które po pewnym czasie łączą się i mogą pokrywać powierzchnię całych liści.
We wrześniu na plantacjach mogą pojawić się objawy rdzy buraka powodowanej przez grzyba Uromyces betae.

CHOROBY WYWOŁYWANE PRZEZ WIRUSY

Rizomania wywoływana jest przez wirus nekrotycznego żółknięcia nerwów. Rośliny porażone przez rizomanię mają słabej wybarwione liście i szybko tracą turgor w słoneczne dni. Korzenie chorych roślin rozwijają się wolniej i mają silnie rozwinięty system korzonków bocznych, które tworzą charakterystyczną brodę. Wiązki przewodzące są zdrewniałe, a na przekrojach korzeni widoczne jest ich pociemnienie. Korzenie roślin silnie porażonych mogą murszeć i gnić. Wszystkie obecnie rejestrowane odmiany buraka są odporne na tę wirozę, ale możliwe jest pojawienie się patotypów wirusa przełamujących tę odporność.
Mozaika wirusowa najłatwiej dostrzegalna jest na liściach sercowych oraz środkowych okółków. Obserwowane jest na nich pojaśnienie nerwów oraz pojawianie się powierzchni o jasnozielonej barwie na przemian z fragmentami ciemniejszymi, co sprawia wrażenie mozaikowatości.
Żółtaczki wirusowe wywołują wirusy żółtaczki buraka i łagodnej żółtaczki buraka. Początkowo blaszki liści chorych buraków ciemnieją i sztywnieją, następnie żółkną od brzegów, a proces może objąć całą blaszkę liściową. Wirusy żółtaczek i mozaiki przenoszone są przez mszyce i zwalczanie wektora jest jednoznaczne z zapobieganiem ich występowania.

NAJWAŻNIEJSZE SZKODNIKI BURAKA CUKROWEGO

Mątwik burakowy Heterodera schachtii to nicień zasiedlający glebę. Rośliny, mając utrudnione pobieranie wody i składników odżywczych, bronią się, tworząc w miejsce uszkodzonych nowe korzenie. W efekcie powstaje charakterystyczna broda korzeni bocznych. Korzeń główny porażonych roślin jest skrócony, liście słabiej wybarwione i w słoneczne dni, nawet przy wystarczającej ilości wody w glebie, szybko tracą turgor. Jedyną metodą zwalczania szkodnika jest płodozmian. W doborze są odmiany buraka tolerancyjne na tego patogena.
Pędraki – larwy chrząszczy z rodziny chrabąszczowatych są duże, białe i charakterystycznie łukowato wygięte. Występują licznie w okolicach sąsiadujących z lasami liściastymi i parkami. Żerują podobnie jak drutowce, ale ze względu na swe rozmiary wyrządzają znaczne szkody zarówno we wschodach jak i w późniejszych fazach rozwojowych. Poza zaprawami chemicznymi brak metod ochrony przed tymi szkodnikami.

Pchełki (Chaetocnema) to niewielkie chrząszcze o wielkości ok. 2 mm, zwykle bardzo aktywne, wygryzające w blaszkach liściowych i liścieniach 1-2 mm wielkości dziurki. Większe uszkodzenia powodują w fazie liścieni i pierwszej pary liści właściwych.
Larwy śmietki (Pegomya sp.) minują liście, wygryzając miękisz pomiędzy górną i dolną skórką liścia. Co roku obserwowanych jest kilka pokoleń tego szkodnika, jednak znaczenie gospodarcze ma pierwsze, występujące od wschodów do fazy czterech par liści właściwych. Szkodniki te skutecznie ograniczają zaprawy, jednak w lata sprzyjające ich rozwojowi, zwalczanie odbywa się przy zastosowaniu zarejestrowanych preparatów nalistnych.
Najczęściej na burakach obserwowana jest czarna mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae), znacznie rzadziej zielona mszyca brzoskwiniowo-ziemniaczana (Myzus persicae). Mszyce można zwalczać przy użyciu preparatu Danadim 400 EC.
Gąsienice pierwszych stadiów rozwojowych rolnic (Noctuinae) – stadia L1 i L2, żerują na liściach sercowych buraków nocą. Potem schodzą do gleby i uszkadzają korzenie buraka. Najlepsze efekty w zwalczaniu uzyskuje się, wykonując zabiegi ochronne późnym wieczorem i nocą.
Błyszczki (Autographa) potrzebują do swojego rozwoju wysokich temperatur. Atakują od lipca, a ich larwy wyjadają blaszki liściowe, pozostawiając unerwienie. Gdy szkodniki są bardzo liczne, może dojść do powstania gołożerów.

Coraz częściej na plantacjach buraka w różnych rejonach kraju można spotkać przędziorka chmielowca (Tetranychus urticae). Szkodnik ten ma bardzo niewielkie rozmiary (do 0,5 mm długości), zasiedla liście buraka od ich spodniej strony, na której tworzy słabo widoczne oprzędy. Liście często sprawiają wrażenie zabrudzonych lub zakurzonych od spodu, a w efekcie spasożytowania żółkną i zasychają.