Prof. dr hab. Marek Korbas, dr Ewa Jajor
Instytut Ochrony Roślin, Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu
Istotnym elementem integrowanej ochrony roślin przed agrofagami jest kompleksowość działań, czyli łączenie wielu metod mających na celu ograniczanie występowania szkodliwych organizmów w uprawie rzepaku, w tym sprawców chorób. W metodzie tej pierwszeństwo mają dostępne niechemiczne sposoby ograniczania szkodliwych organizmów. W odniesieniu do rzepaku zastosowanie znajduje przede wszystkim metoda agrotechniczna, a także hodowlana i biologiczna. Dopiero wówczas, kiedy zastosowanie niechemicznych metod nie pozwala na ograniczenie obecności patogenów do koniecznego minimum, czyli takiego poziomu, który nie powoduje strat o charakterze gospodarczym, można wykorzystać metodę chemiczną.
Wśród chorób rzepaku do najważniejszych zalicza się sprawców suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej i czerni krzyżowych. W kilku rejonach zarówno w kraju, jak i Europy do strat w plonie przyczynia się ostatnio coraz częściej obecność kiły kapusty (Plasmodiophora brassicae). Znaczenie patogenów w rzepaku jest zróżnicowane i zależy od warunków agroklimatycznych danego rejonu czy nawet pojedynczej plantacji. Ważnymi czynnikami, które wpływają na większe nasilenie chorób jest duży udział rzepaku w strukturze zasiewów i uproszczenia uprawowe. Z uwagi między innymi na to, że w glebie, na resztkach pożniwnych, czy chwastach pozostaje liczna grupa patogenów w postaci struktur przetrwalnikowych, grzybni czy zarodników zdolnych do porażenia nowych zasiewów rzepaku. Znaczenie chorób w uprawie tego gatunku zależy też od tego, czy jest to forma jara czy ozima rzepaku (tab. 1).
Istotną rolę w epidemicznym rozwoju chorób odgrywają warunki pogodowe. W okresie, gdy często występują deszcze i rosa, a temperatura jest umiarkowana, prawdopodobieństwo porażenia roślin przez sprawców chorób jest dużo większe. Jeżeli w sierpniu i wrześniu jest deszczowo, wcześnie dojrzewają owocniki na resztkach pożniwnych i uwalniają zarodniki workowe grzybów rodzaju Leptosphaeria, sprawcy suchej zgnilizny kapustnych. Duża wilgotność gleby w okresie kwitnienia sprzyja dojrzewaniu owocników sprawcy zgnilizny twardzikowej na sklerocjach i uwalnianiu zarodników porażających rzepak w tym czasie. Wysoka wilgotność powietrza w okresie dojrzewania rzepaku powoduje szybki rozwój czerni krzyżowych i szarej pleśni na łuszczynach, co prowadzi do ich przedwczesnego pękania i osypywania nasion. Duża wilgotność gleby i podwyższona temperatura sprzyjają infekcji korzeni przez sprawcę kiły kapusty. W warunkach niedoboru opadów dobrze natomiast rozwija się sprawca mączniaka prawdziwego. Podczas zimowania rzepaku problemem może być śnieg, gdy spadnie na niezamarzniętą glebę i długo zalega na roślinach. W tym przypadku dochodzi do ich obumarcia z przyczyn nieinfekcyjnych związanych z brakiem dostępu tlenu. Innym skutkiem jest też pojawienie się w takich okolicznościach na rzepaku grzybów rodzaju Typhula, które w warunkach niedoboru tlenu, światła i podwyższonej wilgotności rozwijają się bardzo dobrze, powodując zgniliznę rzepaku.
W ograniczaniu strat wynikających z pojawienia się patogenów, jak już wspomniano, przydatnych jest kilka wzajemnie uzupełniających się metod.
Metoda hodowlana polega na wyborze do siewu odmian rzepaku o możliwie wysokiej i trwałej odporności lub tolerancji na porażenie przez sprawców chorób w danym rejonie. Asortyment odmian rzepaku zarówno z Krajowej Listy Odmian (kilkadziesiąt), jak i ze Wspólnotowego Katalogu Odmian – CCA jest bardzo duży (kilkaset odmian). Dostępne są obecnie wysokoplenne odmiany, w dużym stopniu odporne na porażenie przez sprawców suchej zgnilizny kapustnych, zgnilizny twardzikowej, czerni krzyżowych, cylindrosporiozy oraz kiły kapusty. Pomimo intensywnie prowadzonej hodowli odpornościowej, nadal to zagadnienie wymaga jednak doskonalenia. Brakuje bowiem odmian całkowicie odpornych na porażenie przez obecnych sprawców chorób, łatwo też patogeny odporność taką mogą przełamać.
Na metodę agrotechniczną ochrony przed sprawcami chorób składa się szereg czynności, do najważniejszych należą:
• uprawa rzepaku i innych gatunków z rodziny kapustowatych na tym samym polu nie częściej niż co 4 lata
• niszczenie i głębokie przyoranie ścierni rzepakowych
• staranna uprawa pól pod zasiew rzepaku
• wysiew tylko ściśle zalecanych ilości kwalifikowanych nasion na jednostkę powierzchni
• stosowanie zrównoważonego nawożenia
• uregulowanie odczynu gleby (pH)
• unikanie bezpośredniego sąsiedztwa pól z innymi gatunkami z rodziny kapustowatych
• zwalczanie samosiewów i chwastów roślin kapustowatych, które stwarzają dobre warunki przetrwania wielu sprawcom chorób
• efektywne zwalczanie szkodników, zapobiegające występowaniu uszkodzeń roślin rzepaku, które mogłyby stanowić miejsca infekcji patogenów
Metoda biologiczna znalazła zastosowanie w ochronie rzepaku poprzez wykorzystanie środka (Contans WG), który ogranicza występowanie sprawcy zgnilizny twardzikowej. Preparat ten zawiera oospory grzyba Coniothyrium minitans, które niszczą pozostające w glebie przetrwalniki (sklerocja) Sclerotinia sclerotiorum. Należy go jednak zastosować przed siewem rzepaku.
W integrowanej ochronie konieczna jest częsta kontrola – monitoring plantacji i znajomość objawów oraz biologii poszczególnych sprawców chorób (tab. 2).
Przy tym ważna jest wiedza na temat tego, jakie gatunki roślin wcześniej na danym stanowisku uprawiano i jakie występowały wówczas patogeny. Jeżeli symptomy chorób wystąpią na poziomie niebezpiecznym dla plonowania, czyli po przekroczeniu progów szkodliwości, można zastosować metodę chemiczną (tab. 3).
Pomocne przy tym mogą być również wskazania systemów wspomagania decyzji np. w zwalczaniu suchej zgnilizny kapustnych – SPEC (System Prognozowania Epidemii Chorób), czy przy ograniczaniu zgnilizny twardzikowej – „test płatkowy”.
W okresie jesiennym (T1) istnieje często konieczność zwalczania sprawców suchej zgnilizny rzepaku. Zabieg ten ogranicza też występowanie czerni krzyżowych i szarej pleśni na liściach. Wczesną wiosną, czyli w momencie ruszenia wegetacji, zabieg ten można w zależności od potrzeb powtórzyć (T2). W okresie kwitnienia (T3), najczęściej w fazie opadania pierwszych płatków kwiatowych, istnieje nierzadko potrzeba zwalczania sprawców zgnilizny twardzikowej, czerni krzyżowych i szarej pleśni. Przystępując do użycia środka grzybobójczego, należy zawsze uważnie zapoznać się z jego etykietą stosowania. Jeżeli pojawi się konieczność np. dwukrotnego stosowania środków podczas wegetacji, nie powinno się wybierać fungicydów, których s.cz. należą do tej samej grupy chemicznej, aby zapobiegać pojawieniu się u patogenów zjawiska odporności (tab. 4-6).
Ekspert zauważa:
W podsumowaniu należy jeszcze raz podkreślić, że pierwszeństwo wśród metod ograniczania agrofagów mają metody agrotechniczne i hodowlane. Dopiero wówczas, kiedy łączne działanie zastosowanych niechemicznych metod nie pozwala na redukcję obecności sprawców chorób do koniecznego minimum, powinno się sięgać po odpowiednie fungicydy.
