dr hab. inż. Karol Kotwica
prof. nadzw. UTP w Bydgoszczy
Uprawa kukurydzy
Kukurydza należy do roślin ciepłolubnych, dlatego szybko kiełkuje – w temp. > 10°C. W dalszych fazach największy przyrost masy kukurydzy następuje przy temperaturze > 18-20°C, która uznawana jest w warunkach klimatycznych Polski za optymalną dla jej wzrostu i rozwoju. W warunkach niższych temperatur kiełkowanie i wschody są opóźnione, nierówne i niepełne. Temperatura powietrza > 23°C oraz niska wilgotność w okresie kwitnienia pogarszają uziarnienie kolb – w tych warunkach pyłek kukurydzy szybko traci swoją żywotność i nie wszystkie kwiatki zostają zapylone.
Pomimo oszczędnej gospodarki wodnej, na co wskazuje niski współczynnik transpiracji (180-245) oraz dobrze rozwiniętego i głęboko sięgającego systemu korzeniowego, duże ilości suchej masy, którą kukurydza wytwarza, powodują, że gatunek należy do roślin o dużym zapotrzebowaniu na wodę. Największe zapotrzebowanie na wodę w okresie wegetacji przypada na kwitnienie (wiechowanie), tj. od połowy lipca do połowy sierpnia – w pełni zaspokojone równomiernie rozłożonym w tym czasie opadem rzędu ok. 150 mm.
Różnorodność form botanicznych, zdolności przystosowywania się do różnych warunków środowiskowych, a wreszcie hodowla nowych odmian sprawiają, że zasięg geograficzny uprawy kukurydzy, gatunku o dużych wymaganiach klimatycznych, systematycznie zwiększa się – również w warunkach na terenie Polski.
Kukurydza jest gatunkiem mało wymagającym
Wodniesieniu do przedplonu, a jednocześnie sama stanowi korzystny przedplon, często wykorzystywany w zmianowaniach z dużym udziałem zbóż kłosowych. Monokultura sprzyja kompensacji chwastów jednoliściennych, przede wszystkim prosowatych, których zwalczanie jest uciążliwe.
Ponadto kukurydza uprawiana w monokulturze jest silniej niż w zmianowaniu porażana głownią guzowatą.
Wybór stanowiska pod kukurydzę, zwłaszcza przeznaczoną do uprawy w plonie głównym na ziarno, należy uzależnić od żyzności gleby. Kukurydza nie ma wysokich wymagań glebowych, stąd można ją uprawiać na różnych glebach z wyjątkiem podmokłych, zimnych, bardzo ciężkich i ilastych oraz suchych, piaszczystych. Odpowiednie pod jej uprawę są gleby głębokie, próchniczne, o dużej pojemności wodnej oraz ciepłe, przewiewne i zasobne w łatwo przyswajalne składniki pokarmowe.
Na glebach żyznych kompleksów pszennych i żytnich dobrych może być z powodzeniem uprawiana po roślinach zbożowych, nawet przy ograniczonym nawożeniu organicznym lub przy jego braku.
Na glebach słabych pod kukurydzę należy przeznaczać stanowiska po lepszych przedplonach (okopowe, bobowate, mieszanki motylkowatych z trawami). W doborze odmian kukurydzy występują wyłącznie odmiany mieszańcowe, u których efekt heterozji, np. w postaci wysokiego plonowania, nie przenosi się na kolejne pokolenia i wyklucza reprodukcję własnego ziarna do obsiewu pól w kolejnych latach.
Rolnik, podejmując decyzję o wyborze odpowiedniej odmiany, powinien kierować się następującymi kryteriami:
• wymaganiami siedliskowymi,
• przeznaczeniem, tj. sposobem wykorzystania, np. ziarno, kiszonka, biogaz itp.,
• plennością,
• odpornością na choroby i szkodniki.
Odmiany kukurydzy do siewu dobieramy jednak przede wszystkim na podstawie odpowiedniej klasy wczesności (FAO) dostosowanej dla danego rejonu klimatycznego.
W Polsce wyróżniono 4 rejony klimatyczne dla uprawy kukurydzy, a jej mieszańce zgrupowano w 4 klasy wczesności FAO:
• bardzo wczesne – FAO do 190,
• wczesne – FAO 200-220,
• średniowczesne – FAO 230-250,
• średniopóźne – FAO 260-290.
Zdaniem eksperta:
Wyniki wieloletnich badań potwierdzają, że prawidłowy dobór mieszańca, zależnie od kierunku użytkowania, może nawet w 30% wpływać na plonowanie kukurydzy.
Warunki klimatyczne
Najbardziej korzystne warunki klimatyczne dla uprawy kukurydzy występują w Polsce południowo-zachodniej i południowo-wschodniej (rejon I), gdzie kukurydzę można uprawiać na wszystkie kierunki użytkowania. Decydują o tym ciepło, najdłuższy w kraju okres wegetacji i korzystny rozkład opadów. W tych warunkach na ziarno można uprawiać nawet mieszańce średniopóźne (FAO 260-290).
W rejonie centralnym (II) na ziarno, obok mieszańców wczesnych, można uprawiać mieszańce średniowczesne o liczbie FAO do 250. Na kiszonkę zaleca się uprawę mieszańców średniowczesnych o liczbie FAO 230-250, a w latach ciepłych i o korzystnym dla kukurydzy rozkładzie opadów nawet mieszańce średniopóźne FAO 260. Mało korzystne warunki termiczne oraz krótki okres wegetacyjny w rejonie północnym (III) ograniczają uprawę kukurydzy do odmian bardzo wczesnych, wczesnych i średniowczesnych. Dominuje tu uprawa na kiszonkę, do której można wykorzystać odmiany wczesne oraz średniowczesne, których liczba FAO nie przekracza 240.
Zbliżone, mało korzystne warunki w rejonie podgórskim (IV) ograniczają uprawę kukurydzy wyłącznie na cele kiszonkowe, do których zaleca się wykorzystywanie odmian bardzo wczesnych i wczesnych o liczbie FAO nieprzekraczającej 210.
Kukurydza w krótkim okresie wytwarza dużą biomasę nadziemną (ok. 20 ton s.m. w ciągu 5-6 miesięcy), co wiąże się z dużymi potrzebami pokarmowymi. W uprawie ziarnowej wraz z 1 toną plonu kukurydza pobiera ok. 30 kg N, 10-15 kg P, 30 kg K oraz po ok. 10 kg SO3, MgO, CaO.
Oprócz wysokiego zapotrzebowania na makroskładniki, zwłaszcza azot i potas, kukurydza wykazuje również stosunkowo wysokie zapotrzebowanie na mikroskładniki, zwłaszcza cynk, a w uprawie na ziarno, również na bor.
Potrzeby pokarmowe kukurydzy zaspokaja się zbilansowanym w odniesieniu do nich nawożeniem, co decyduje o jego efektywności.
W bilansowaniu potrzeb pokarmowych nawożeniem istotne znaczenie ma uregulowany odczyn gleby, którego wskaźnikiem jest pH gleby. Możliwy szeroki zakres pH gleby pod uprawę kukurydzy (5,5-7,0). Związany jest z jej właściwościami – im gleba cięższa, tym większa wymagana wartość pH dla kukurydzy. Większy i silniejszy system korzeniowy tworzony przez kukurydzę przy optymalnym pH gleby umożliwia pobieranie składników pokarmowych z warstw głębszych, zwiększa odporność roślin na suszę, wzmacnia stabilność osobników w łanie.
O efektywnym nawożeniu mineralnym kukurydzy decyduje nie tylko uregulowany odczyn gleby.
Nawożenie efektywne
Nawożenie efektywne to nawożenie zbilansowane w odniesieniu do potrzeb kukurydzy wynikających z jej produkcyjności (rodzaj i wielkość plonu) oraz uwzględniające zasobność gleby w składniki pokarmowe i ich ilość dostarczoną z nawożeniem organicznym (obornik, słoma) i resztkami pozbiorowymi przedplonu.
Ponieważ kukurydza pobiera ok. 3-krotnie więcej potasu niż fosforu, przy stosowaniu nawozów wieloskładnikowych wskazanym jest wybór asortymentu o jak najszerszym stosunku fosforu do potasu. U kukurydzy, będącej rośliną ciepłolubną, często obserwujemy spowolnienie pobierania składników pokarmowych, zwłaszcza P, przy niskich temperaturach w początkowych fazach rozwojowych. W okresie przymrozków majowych oraz w czasie chłodnej pogody i na cięższych, zimnych glebach niedobór tego składnika objawia się poprzez zahamowanie rozwoju systemu korzeniowego i fioletowe przebarwienia liści.
Nawozy azotowe
Ponieważ kukurydza największe zapotrzebowanie na azot wykazuje w późniejszych fazach wzrostowo-rozwojowych (od wiechowania do wytwarzania kolb, tj. lipiec-sierpień) najefektywniejsze w nawożeniu przedsiewnym są nawozy azotowe wolno działające, zwłaszcza mocznik oraz wieloskładnikowe (Saletrzak czy RSM®), których ilość może pokrywać 50-70% całej dawki azotu. Pogłówną część azotu należy zastosować tak późno jak tylko wysokość roślin (faza 4-6 liści, gdy roślina ma ok. 30-40 cm) umożliwia jego aplikację. W tym czasie azot najkorzystniej jest stosować w formie mocznika, na rośliny suche. Na glebach średnich i ciężkich charakteryzujących się dużą pojemnością sorpcyjną pełną dawkę azotu można zastosować przed siewem, przy dobrym przykryciu i wymieszaniu z glebą.
Wyznacznikiem prawidłowej uprawy roli pod kukurydzę są: pulchność, korzystne stosunki powietrzno-wodne oraz odpowiednie dla roślin warunki cieplne. Wiązkowy system korzeniowy, głęboko przerastający glebę powoduje, że kukurydza negatywnie reaguje na zagęszczenie gleby w warstwie ornej, jak i w warstwach głębszych, natomiast pozytywnie na głębsze spulchnienie.
Ekspert radzi:
Siew kukurydzy należy wykonywać wg zasady: „najwcześniej jak to możliwe i tak późno jak to konieczne”. Wysiana wedle tej zasady kukurydza szybciej wschodzi i rozwija system korzeniowy. Dzięki temu efektywniej pobierać składniki pokarmowe oraz w większym stopniu wykorzystuje pozimowy zapas wody.
Wilgotność siewu
Ponadto wieloletnie obserwacje wskazują, że termin siewu wpływa na wilgotność ziarna podczas zbioru. Każdy dzień opóźnienia siewu wiosną to konieczność opóźnienia zbioru jesienią nawet o 4-6 dni. O możliwym terminie siewu kukurydzy decyduje temperatura gleby, a nie temperatura powietrza. Temperatura gleby w czasie siewu na głębokości 6-8 cm. Powinna wahać się od 6 do 8°C, co umożliwia szybkie spęcznienie ziarna i wzrost korzonka zarodkowego oraz kiełka. Optymalny termin siewu przypada między 3. dekadą kwietnia w rejonie południowo-wschodnim i południowo-zachodnim a 1. dekadą maja w rejonach pozostałych.
Głębokość siewu
Głębokość siewu kukurydzy zależy od rodzaju gleby i terminu siewu. Ze względu na dostępność wilgoci niezbędną w okresie kiełkowania. Należy kierować się zasadą: im gleba lżejsza lub późniejszy termin, to siew kukurydzy powinien być wykonany głębiej. Na glebach średnich i cięższych, a więc bardziej wilgotnych i zimnych oraz przy wcześniejszych siewach większość zaleceń jako optymalną głębokość siewu ziarna kukurydzy podaje 3-5 cm. Natomiast na glebach lżejszych i siewach opóźnionych głębokość siewu należy zwiększyć do 5-7 cm.
Kukurydza niezależnie od kierunku użytkowania odmiany wymaga równomiernego rozmieszczenia roślin na powierzchni, co determinuje jednakowe warunki rozwoju dla poszczególnych osobników. Gwarancję optymalnej gęstości siewu ziarna, a w rezultacie obsady powschodowej roślin daje siew punktowy ziarna. O obsadzie powschodowej roślin decyduje gęstość siewu ziarna oraz jego PZW. Gęstość ziarna to ilość ziarna (wyrażona w szt. ziarna na 1 m2 lub 1 ha) wysiana na jednostce powierzchni. Z kolei PZW (wyrażona w %) to polowa zdolność wschodów. Uzależniona jest przede wszystkim od miejscowych warunków siedliskowych oraz zdolności kiełkowania ziarna, która koryguje wartość gęstości siewu i obsady powschodowej.
obsada powschodowa [szt. x m-2] = gęstość siewu [szt. x m-2] · (PZW [%]) / 100
Optymalna obsada powschodowa kukurydzy, zależnie od wczesności i typu odmiany mieści się w zakresie od 6 do 12 roślin x m-2. Zalecana obsada kukurydzy na jednostce powierzchni zmniejsza się wraz ze wzrostem liczby FAO – z ok. 12 do 7-8. Obsada kukurydzy uprawianej na kiszonkę jest zazwyczaj 10-15% większa od obsady kukurydzy uprawianej na ziarno. Rozstawa rzędów kukurydzy (szerokość międzyrzędzi) zależy od szerokości opon i rozstawu kół ciągników używanych w czasie pielęgnacji oraz budowy maszyn do zbioru. W Polsce jest ona znormalizowana i wynosi 70-80 cm (standard to 75 cm).
