Ochrona marchwi przed szkodnikami

dr hab. inż. Maria Pobożniak, dr inż. Małgorzata Gaborska

Warzywa pełnią niezwykle ważną funkcję w prawidłowej diecie człowieka. Według dietetyków znajdują się na drugim piętrze tak zwanej „piramidy zdrowego żywienia”, co oznacza, że są to produkty, które powinniśmy spożywać kilka razy dziennie, właściwie bez ograniczeń (zalecanych jest pięć około stugramowych porcji).
Jednym z najczęściej i najchętniej spożywanych warzyw w Polsce jest marchew. Według danych GUS roczne spożycie tego warzywa w naszym kraju wynosi prawie 7 kg/osobę. Pod względem wielkości produkcji marchwi Polska zajmuje pierwsze miejsce w Europie. Marchew jest źródłem wielu składników cennych z punktu widzenia żywienia człowieka. Korzeń dostarcza dużych ilości ß-karotenu, związków fenolowych – substancje te mają właściwości przeciwnowotworowe i antyutleniające. Warzywo to zawiera również witaminę B1, B2, C oraz PP, a także cukry, sole mineralne i korzystnie wpływający na układ trawienny błonnik pokarmowy.
Owady żerujące na roślinach uprawnych niszczą nie tylko ich wygląd zewnętrzny (co wpływa na obniżenie ich wartości handlowej lub wręcz dyskwalifikuje plon), ale również obniżają ich walory odżywcze, zwykle z powodu zmian w metabolizmie rośliny.
Obowiązujące od 1 stycznia 2014 roku w krajach Unii Europejskiej zasady Integrowanej Produkcji mają na celu uzyskanie najwyższych standardów produkowanej żywności. Niezwykle ważnym elementem Integrowanej Produkcji jest integrowana ochrona roślin. Kładzie ona nacisk przede wszystkim na szerokie wykorzystanie metod niechemicznych, natomiast stosowanie chemicznych środków ochrony roślin ogranicza jedynie do niezbędnego minimum.
Poniżej przedstawiono przegląd najważniejszych szkodników zagrażających uprawom marchwi oraz sposoby ich zwalczania. Ujęto profilaktykę, zwalczanie metodami niechemicznymi, a także dostępne insektycydy.

I Szkodniki żerujące na podziemnych częściach marchwi

Połyśnica marchwianka – Psila rosae

Wśród szkodników uszkadzających korzeń marchwi na szczególną uwagę zasługuje niewielka, czarno zabarwiona muchówka – połyśnica marchwianka.

Stadium zimującym są bobówki (czyli poczwarki) w glebie bądź też larwy w magazynowanych korzeniach. Dorosłe osobniki wylatują w połowie maja. Samice składają jaja do gleby, w pobliżu roślin żywicielskich. Larwy – jasnożółte, wylęgają się po kilku-kilkunastu dniach i żerują na korzeniach około miesiąca. Larwy pierwszej generacji są szczególnie niebezpieczne dla roślin będących w fazie 2-4 liści. Jedna larwa może wówczas całkowicie zniszczyć do 10 młodych roślin. W lipcu następuje przepoczwarczenie. Muchówki letniego pokolenia wylatują zwykle na przełomie lipca i sierpnia. Ich larwy drążą chodniki w korzeniu palowym. Część z nich wraz z zebranym plonem trafia do przechowalni i tam kończy rozwój. Uszkodzone starsze korzenie nie zamierają, nie nadają się jednak do przechowywania z uwagi na ich szybkie gnicie spowodowane wtórnym porażeniem przez patogeny grzybowe i bakteryjne.

Profilaktyka i zwalczanie: Rośliny opryskuje się na podstawie sygnalizacji pojawienia się połyśnicy na plantacji. Nalot muchówek zależy od warunków lokalnych – przebiegu pogody, ukształtowania terenu i obecności skupisk drzew lub krzewów w sąsiedztwie plantacji.

Powyższe czynniki powodują, że termin pojawienia się muchówek na uprawach leżących w odległości 1-2 km od siebie może różnić się o 7-10 dni. Do stwierdzenia obecności szkodnika służą żółte tablice lepowe. Tablice umieszcza się w maju (I pokolenie szkodnika) i w końcu lipca (II pokolenie). Progiem zagrożenia jest odłowienie na jedną tablicę jednej muchówki w ciągu trzech dni.

Należy unikać zbyt gęstego siewu nasion. Szkody można zmniejszyć, przyspieszając lub opóźniając termin siewu tak, by ominąć loty much – szkodnik napotka silniejsze rośliny lub nie będzie mógł złożyć jaj. Wyrwaną nać i korzenie należy usuwać z pola, gdyż zapach więdnącej naci przyciąga muchówki. Odmiany marchwi typu nantejskiego są uważane jako mniej wrażliwe na tę muchówkę.

Obecnie nie ma zarejestrowanej żadnej zaprawy nasiennej do stosowania przeciw połyśnicy. W okresie lotu, po przekroczeniu progu zagrożenia, można przeprowadzić oprysk środkiem zawierającym deltame-trynę (obecnie dopuszczony jest zabieg insektycydem układowym Proteus 110 OD (0,75 l/ha).

Bawełnica topolowo-marchwiana – Pemphigus phenax

Dorosłe osobniki tej mszycy są szarobrązowe, młodociane – kremowożółte. Kolonie bawełnicy pokryte są białym, woskowym nalotem, który jest dobrze widoczny na korzeniach wykopywanych w czasie zbioru.

Stadium zimującym bawełnicy są jaja złożone na korze topoli, z reguły w pobliżu pąków liściowych. Wylęg larw następuje na początku maja. Mszyce (3 do 6 pokoleń) żerują w niewielkich wyroślach na nerwie głównym liści topoli. Pojawiające się od czerwca formy uskrzydlone przelatują na marchew, dając początek 6-9 bezskrzydłym pokoleniom. Na początku zasiedlają głównie korzenie boczne marchwi, a dopiero we wrześniu przechodzą na korzeń spichrzowy. Kolonie mają bardzo różną liczebność – od kilku do kilkuset osobników. Wygląd kolonii przypomina kłaczki białej waty. We wrześniu mszyce powracają na topole. Największą szkodliwość bawełnicy stwierdza się w sierpniu i wrześniu. Żerowanie około 40-50 osobników powoduje ilościowe i jakościowe straty w plonie: spadek masy korzeni oraz zawartości w nich cukrów. Ponadto korzenie zaatakowane przez bawełnicę łatwo pękają i stają się karłowate. Często dochodzi również do nekroz spowodowanych uszkodzeniem komórek miękiszu i łyka.

Profilaktyka i zwalczanie: Plantacje marchwi należy zakładać w miejscach oddalonych od skupisk topoli. Monitoring bawełnicy w ciągu sezonu jest trudny do przeprowadzenia ze względu na zasiedlanie przez nie głównie korzeni bocznych. Na przełomie lipca i sierpnia należy przeprowadzić lustrację roślin, wykopując korzenie marchwi. Próg zagrożenia stanowi 1 kolonia na 50 korzeni. W przypadku opanowania ponad 30% powierzchni plantacji należy przyspieszyć zbiór. W pierwszej połowie sierpnia należy plantację opryskać insektycydem, np. środkiem Proteus 110 OD (0,75 l/ha). Zabieg należy powtórzyć po 7-10 dniach.

Mszyca głogowo-marchwiana – Dysaphis crataegi

W ostatnich latach wzrasta znaczenie tego gatunku mszycy. Zimującym stadium są jaja złożone w spękaniach kory głogów. W kwietniu następuje wylęg larw. Pierwsze kolonie mszyce tworzą na dolnej stronie liści głogu, które zwijają się na brzegach, przybierając czerwonawą barwę. W połowie maja uskrzydlone migrantki przelatują na plantację marchwi, gdzie rozwija się od 3 do 9 pokoleń. We wrześniu następuje powrót na głóg.

Jej kolonie zasiedlają podstawę naci, szyjkę korzeniową oraz górną część korzenia marchwi. Przy większej liczebności tworzą rodzaj „kożucha” szczelnie pokrywającego powierzchnię ziemi dookoła roślin. Żerowanie kilkudziesięciu osobników na korzeniu powoduje zwykle obniżenie masy korzeni oraz zawartości w nich składników odżywczych, w tym ß-karotenu. Zaatakowany korzeń może również ulegać pęknięciom.

Profilaktyka i zwalczanie: Zakładając plantację, należy unikać sąsiedztwa krzewów głogu. Jeśli owad występuje masowo, można obredlać międzyrzędzia. Progiem zagrożenia jest występowanie 25-30 mszyc na roślinie.

Nicienie – Nematoda

Samce tego gatunku są robakowate (długość ciała ok. 0,5-1 mm), samice zaś – workowate (długość ok. 0,9 mm). Zimują jaja w galaretowatych otoczkach wytworzonych przez samice. Wylęg larw następuje wiosną. Larwy inwazyjne wnikają do korzeni, zwykle przez stożek wzrostu. Na marchwi w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego rozwijają się dwa pokolenia tego szkodnika.

W miejscu żerowania guzaka występuje rozwój wielojądrowych komórek i nienaturalny rozrost tkanek. Powstają charakterystyczne wyrośla (guzki o średnicy 0,5-1,5 cm), z których wyrastają boczne korzenie. Niekiedy dochodzi do uszkodzenie stożka wzrostu, co powoduje rozwidlenie się korzenia (tzw. wielopalczastość). Korzenie takie są zdeformowane i skrócone.

Innym nicieniem rozwijającym się na marchwi jest szpilecznik baldasznik (Paratylenchus bukowinensis). Należy on do zewnętrznych pasożytów osiadłych również na korzeniach pietruszki i selera. Korzenie marchewki i pietruszki zaatakowane przez tego nicienia mogą być rozwidlone i skrócone. Nicień, żerując w jednym miejscu przez dłuższy czas, powoduje powstawanie ran. W ten sposób ułatwia i przyspiesza zakażenie grzybami chorobotwórczymi. Dochodzi do rozwoju chorób kompleksowych, co znacznie powiększa szkody. Reakcją obronną, np. selera, jest wytwarzanie z korzeni bocznych dodatkowych cienkich korzonków, które tworzą węzeł korzeniowy. Dochodzi również do powstawania nekroz na korzeniach w postaci brązowych plam, co może doprowadzić do zamarcia całego systemu korzeniowego. Powstawanie tzw. brody korzeniowej wywołuje także żerowanie mątwika marchwiowego (Heterodera carotae). Polifagiczny niszczyk zjadliwy (Ditylenchus dipsaci) powoduje powstawanie w górnej części korzenia dużych otworów, które mogą być mylone z uszkodzeniami wywoływanymi np. przez gryzonie.

Profilaktyka i zwalczanie: Jeżeli na polu stwierdzono nicienie, nie należy uprawiać na nim warzyw korzeniowych, a także grochu i pomidorów (w przypadku niszczyka, również cebuli i czosnku) przez 4 do 6 lat. Warzywa korzeniowe należy uprawiać po zbożach, natomiast powinno się unikać wieloletniego uprawiania warzyw korzeniowych na tym samym stanowisku. Zabiegi chemiczne przed siewem marchwi polegają na odkażaniu gleby. W uprawie marchwi tuż przed lub podczas siewu marchwi dozwolone są zabiegi preparatem Vydate 10 G (10 kg/ha).

Rolnice – Agrotinae 

W ostatnich latach głośno jest o szkodach wyrządzanych przez rolnice. Na obszarze naszego kraju stwierdzono dotychczas występowanie ponad 60 gatunków rolnic. Największe znaczenie mają: rolnica zbożówka (Agrotis segetum), czopówka (A. exclamationis), panewka (A. c-nigrum) oraz gwoździówka (A. ipsilon). Są to motyle nocne, które w dzień przebywają w ukryciu, na ziemi lub między roślinami, latają zaś o zmierzchu i w nocy. Zimują dorosłe gąsienice (w stadium L-5 oraz L-6), które schodzą do gleby na głębokość zwykle nie większą niż 20-25 cm. Wiosną, gdy temperatura wzrośnie do 10 st. C, gąsienice przerywają spoczynek zimowy i rozpoczynają żerowanie. Przypada to na ogół na drugą/trzecią dekadę kwietnia. Następnie – w zależności od przebiegu pogody oraz gatunku szkodnika – od końca kwietnia do połowy maja rolnice przepoczwarczają się w glebie. Motyle latają aż do jesieni; jaja składają od maja do lipca na najniższych partiach roślin. Ich gąsienice przechodzą 6 stadiów rozwojowych: u większości gatunków dwa pierwsze stadia żerują na roślinach, pozostałe kryją się w ciągu dnia w glebie. Tam żerują na korzeniach, wygryzając w nich nieregularne otwory, nocą zaś wychodzą na powierzchnię i podgryzają rośliny u nasady, a następnie wciągają je pod powierzchnię gleby. Gąsienice najczęściej są szarobrązowe, dorastają do 4-5 cm, a w chwili zagrożenia zwijają się ślimakowato.

Próg zagrożenia wynosi 6 gąsienic lub uszkodzona roślina na 1m2 plantacji. Niestety obecnie nie został dopuszczony żaden insektycyd do zwalczania rolnic w uprawie marchwi. Na mniejszych areałach lub w uprawach pod osłonami można stosować przynętę z dodatkiem preparatów zawierających bakterię Bacillus thuringiensis. Podstawową czynnością ograniczającą liczebność rolnic jest podorywka wykonana bezpośrednio po zbiorze roślin, później głęboka orka jesienią. Na wiosnę należy powtórzyć orkę względnie – w zależności od typu gleby – przeprowadzić kultywatorowanie bądź bronowanie pola. W sezonie wegetacyjnym w międzyrzędziach należy niszczyć chwasty, których części podziemne stanowią również pożywienie dla omawianych szkodników. Na przykład gorczyca jasna i komosa biała wabią samice rolnic, które składają wówczas jaja w pobliżu tych roślin.

Larwy chrząszczy – Coleoptera 

Drutowce, to larwy sprężykowatych (Elateridae) chrząszczy o wielkości 7-15 mm. Znaczenie gospodarcze mają: podrzut myszaty (Lacon murinus), nieskorek czerniec (Athous niger), zaciosek kruszcowy (Selatosomus aeneus), osiewniki – rolowiec (Agriotes lineatus) oraz skibowiec (Agriotes sputator). Larwy (drutowce) są silnie wydłużone (ok. 4 cm), barwy żółtej lub pomarańczowej z trzema parami krótkich nóg. Samice składają jaja do gleby w pobliżu roślin. Larwy wyjadają pęczniejące nasiona, żerują na kiełkach, korzeniach i bulwach roślin przez 2-4 lata, zimując w głębszych warstwach gleby. Najchętniej pojawiają się na polach zaniedbanych (ugory, pastwiska) o złej kulturze gleby, o kwaśnym odczynie, gdzie nie wykonuje się solidnych orek zimowych i spulchniania gleby. Występowaniu tych szkodników sprzyjają pola położone w pobliżu lasów, krzewów i zadrzewień. Masowo pojawiają się w uprawie posianej po wieloletnich trawach, drobnonasiennych motylkowych ich mieszankach z trawami.

Profilaktyka i zwalczanie: Próg zagrożenia to 2 drutowce na 1 m2 uprawy do głębokości 20 cm. Aby zapobiec ich masowemu występowaniu, należy pamiętać o likwidowaniu nieużytków, ugorów i zadarnień, bo tam właśnie chętnie żerują. Zaleca się wzruszanie w dni słoneczne powierzchniowej warstwy gleby, co powoduje, że giną przesuszone jaja, drutowce oraz pędraki, czyli larwy chrząszczy żukowatych Melolontha ssp. Pędraki ogrodnicy niszczylistki – Phylloperta horticola i guniaka czerwczyka – Amphimallon solstitiale wygryzają 
w korzeniach marchwi nieregularne, dość duże otwory. Należy również niszczyć chwasty (szczególnie perz, który jest przysmakiem drutowców).

II Szkodniki żerujące na nadziemnych częściach marchwi
Golanica zielonka – Trioza apicalis

To niewielki, około 3-milimetrowy pluskwiak o zielonym zabarwieniu ciała. Larwy są żółte, otoczone wianuszkiem jasnych delikatnych włosków. Nimfy posiadają już zaczątki skrzydeł.
Stadium zimującym są osobniki dorosłe, na drzewach iglastych. W maju przelatują na marchew. Samice składają jaja wiosną i latem. Larwy żerują, wysysając soki z liści. Dokładna liczba pokoleń w ciągu roku nie jest znana, ale przypuszcza się, że w Polsce rozwija się tylko jedna generacja.
Na skutek wysysania soków liście marchwi ulegają silnej deformacji, a ich wzrost jest zahamowany. Golanica jest szczególnie groźna dla młodych roślin. Na skutek jej żerowania zmniejsza się także plon korzeni handlowych, ich długość oraz masa.

Profilaktyka i zwalczanie: Monitoring i sygnalizację przeprowadza się, wykorzystując żółte tablice lepowe. Należy również przeprowadzać lustracje roślin w polu (w maju). Istotne szkody wyrządza golanica w liczbie od 0,8 do 1 larwy na roślinę. Istnieją również informacje sugerujące, iż progiem szkodliwości jest 3% uszkodzonych roślin na plantacji. Obecnie w naszym kraju nie ma zarejestrowanego środka przeciw golanicy. Ograniczająco na ten gatunek wpływają zabiegi wykonywane przeciwko połyśnicy.

Mszyce – Aphididae

Największe znaczenie spośród mszyc żerujących na nadziemnych częściach marchwi ma mszyca wierzbowo-marchwiowa (Cavariella aegopodii). Ta trawiastozielona mszyca zimuje w postaci jaj na różnych gatunkach wierzby. Larwy wylęgają się wiosną, a w drugiej połowie maja uskrzydlone migrantki przelatują na marchew, gdzie rozwijają się dalsze pokolenia. Powrót na wierzby następuje jesienią.

Wskutek żerowania mszyc nać marchwi ulega deformacji i skędzierzawieniu. Plon handlowy roślin pogarsza się zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym. Dodatkowo owad ten jest wektorem chorób wirusowych takich jak Carrot Red Leaf Virus i Carrot Mottle Dwarf Virus.

Gatunkiem, który również powoduje kędzierzawienie naci marchwi jest mszyca marchwiowa ondulująca (Semiaphis dauci). Ten jednodomny pluskwiak, jeżeli występuje w dużym nasileniu, może spowodować zahamowanie wzrostu roślin i zmniejszenie się plonu korzeni marchwi. Oba gatunki mogą być szkodliwe także na plantacjach nasiennych.

Spośród mszyc, które atakują marchew, warto wymienić także mszycę wiciokrzewowo-baldaszkową (Hyadaphis foeniculi), mszycę gruszowo-pasternakową (Anuraphis subterranea), mszycę wierzbowo–pasternakową (Cavariella pastinacae), mszycę wierzbowo-baldachową (Cavariella theobaldi) czy polifagiczną mszycę burakową (Aphis fabae), która może występować na marchwi w dużych ilościach i wywoływać znaczne szkody.

Profilaktyka i zwalczanie: Plantacje należy zakładać w oddaleniu od miejsc zimowania mszyc, a w przy-padku S. dauci usuwać resztki roślin z pola i dziko rosnącą marchew z okolic uprawy.

Marchew może być również atakowana prze inne gatunki:
• pluskwiaki: zmienniki i skoczki wysysające soki z liści marchwi,
• gąsienice motyli: płozka kminiaczka (Depressaria nervosa), marchwiaczka (D. heracliana) oraz obłączkowiaczka (D. depresella), omacnica marchwianka (Pyrausta palealis), a także objętego ochroną gatunkową pazia królowej (Papilio machaon), który niszczy liście, pędy kwiatostanowe i nasiona marchwi.

W sytuacji gdy producent zobligowany jest do ograniczania ochrony chemicznej, poza profilaktyką ogromne znaczenie ma ochrona naturalnych wrogów gatunków szkodliwych: pasożytniczych błonkówek (Aphidiidae), drapieżnych larw muchówek (Syrphidae), biedronek (Coccinellidae) czy złotooków (Chrysopidae). Należy pozostawiać w pobliżu plantacji rośliny, które są naturalnym rezerwuarem pożytecznej entomofauny.