Prof. dr hab. Józef Robak
Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach
Z dniem 01.01.2014 roku weszło w życie Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 18 kwietnia 2013 r. w sprawie wymagań integrowanej ochrony roślin.
Główne zasady integrowanej ochrony roślin:
§ 1. Integrowana ochrona roślin obejmuje wszystkie dostępne działania i metody ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, w tym stosowanie przede wszystkim działań lub metod niechemicznych, a w szczególności:
1) stosowanie płodozmianu, terminu siewu lub sadzenia, lub obsady roślin, w sposób ograniczający występowanie organizmów szkodliwych;
2) stosowanie agrotechniki w sposób ograniczający występowanie organizmów szkodliwych, w tym stosowanie mechanicznej ochrony roślin;
3) wykorzystywanie odmian odpornych lub tolerancyjnych na organizmy szkodliwe oraz materiału siewnego wytworzonego i poddanego ocenie zgodnie z przepisami o nasiennictwie;
4) stosowanie nawożenia, nawadniania i wapnowania, w sposób ograniczający występowanie organizmów szkodliwych;
5) przeprowadzanie czyszczenia i dezynfekcji maszyn, opakowań i innych przedmiotów, zapobiegające występowaniu i rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych;
6) ochronę organizmów pożytecznych oraz stwarzanie warunków sprzyjających ich występowaniu, w szczególności dotyczy to owadów zapylających i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych.
W ramach integrowanej ochrony roślin, przeprowadzając zabiegi chemicznej ochrony roślin, należy uwzględnić:
1) dobór środków ochrony roślin w taki sposób, aby minimalizować negatywny wpływ zabiegów ochrony roślin na organizmy niebędące celem zabiegu, w szczególności dotyczy to owadów zapylających i naturalnych wrogów organizmów szkodliwych;
2) ograniczanie liczby zabiegów i ilości stosowanych środków ochrony roślin do niezbędnego minimum;
3) przeciwdziałanie powstawaniu odporności organizmów szkodliwych na środki ochrony roślin poprzez właściwy dobór i przemienne stosowanie tych środków.
§ 2. Podjęcie działań lub metod ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi powinno być poprzedzone monitorowaniem występowania tych organizmów i uwzględniać aktualną wiedzę z zakresu ochrony roślin przed organizmami szkodliwymi, w tym, jeżeli jest to uzasadnione, z uwzględnieniem:
1) progów ekonomicznej szkodliwości organizmów szkodliwych wskazujących, kiedy wykonanie chemicznych zabiegów ochrony roślin jest ekonomicznie uzasadnione, lub wskazań wynikających z opracowań naukowych umożliwiających określenie optymalnych terminów wykonania chemicznych zabiegów ochrony roślin, w szczególności w oparciu o dane meteorologiczne oraz znajomość biologii organizmów szkodliwych (programów wspomagania decyzji w ochronie roślin), lub informacji uzyskanych od osób świadczących usługi doradcze dotyczące metod ochrony roślin w zakresie realizacji wymagań integrowanej ochrony roślin oraz stosowania środków ochrony roślin. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 2014 r.
Ekspert uważa:
W wielu gospodarstwach i rejonach kraju warzywa kapustne i inne uprawiane są w monokulturze lub zbyt często po sobie na tym samym polu, czyli bez zasad prawidłowego płodozmianu. Wówczas dochodzi do tzw. zmęczenia gleby, czyli nadmiernego nagromadzenia się czynników chorobowych i szkodników na danym polu.
W przypadku uprawy roślin kapustnych istnieje duże ryzyko wystąpienia bardzo groźnej choroby glebowej kiły kapusty.
Kiła kapusty
Wciąż najgroźniejszą chorobą warzyw kapustnych jest kiła, której sprawcą jest patogen pochodzenia glebowego Plasmodiophora brassicae, powszechnie występujący w Polsce, szczególnie w rejonach intensywnej produkcji warzyw kapustnych i rzepaku ozimego. Zarodniki sprawcy choroby wypełniające porażane korzenie roślin kapustnych mogą zalegać w glebie do 8 lat. Sprawca choroby posiada ponad 200 gatunków roślin żywicielskich, w tym wiele pospolitych chwastów z rodziny kapustowatych, występujących powszechnie na polach uprawnych i nieużytkach. Istnieje także uzasadnione podejrzenie przenoszenia sprawcy kiły kapusty przez wszelkiego typu substraty torfowe i ziemie ogrodnicze do produkcji rozsad.
Zostało udowodnione, że grzyb P. brassicae – sprawca kiły występuje endemicznie na chwastach kapustowatych rosnących na glebach torfowych – torfowiskach niskich oraz na torfowiskach wysokich, z których pozyskuje się torf ogrodniczy. Choroba jest powszechnie znana, lecz trudna do rozpoznania w fazie produkcji rozsady. Pierwsze symptomy są widoczne dopiero w polu w okresach ciepłej i słonecznej pogody w postaci placowego więdnięcia i zasychania roślin. Porażone komórki w zależności od temperatury gleby szybko się powiększają i namnażają, a po kilkunastu dniach tworzą charakterystyczne wyrośla na korzeniach, które w całości wypełnione są zarodnikami infekcyjnymi. Ulegające rozkładowi chore korzenie uwalniają do gleby olbrzymie ilości zarodników, które wraz z wodą i glebą mogą rozprzestrzeniać się na okoliczne pola.
Jednym z głównych źródeł rozprzestrzeniania się tej choroby jest porażona kiłą rozsada warzyw kapustnych, produkowana na zakażonym rozsadniku. Stwierdziliśmy także, że sprawca choroby (Plasmodiophora brassicae) występuje endemicznie w substratach torfowych używanych do produkcji rozsady. Istnieją liczne dowody na rozprzestrzenianie się tą drogą kiły kapusty do wielu gospodarstw ogrodniczych i związane z tym dotkliwe konsekwencje dla rolnika. Niektóre firmy produkujące w Polsce substraty torfowe nie zdają sobie sprawy z tego faktu i lekceważą zalecenia Instytutu Ogrodnictwa w tym zakresie.
W Instytucie Ogrodnictwa opracowano nową integrowaną metodę ochrony roślin kapustowatych przed kiłą. Jednym z elementów tej metody jest uprawa odpowiednich gatunków roślin przedplonowych na zakażonych glebach, które w naturalny sposób obniżają stopień zasiedlenia sprawcy kiły. Istotny postęp w zwalczaniu tej choroby uzyskano poprzez opracowanie i wdrożenie do praktyki nowoczesnej metody diagnozowania gleby lub substratów torfowych na obecność sprawcy choroby. Jest to metoda polegająca na wykorzystaniu techniki biologii molekularnej oznaczania DNA sprawcy choroby metodą nested PCR oraz testem biologicznym, przy użyciu roślin wskaźnikowych. Potrafimy także określić stopień zagrożenia tą chorobą poprzez określenie liczby zarodników infekcyjnych sprawcy kiły kapusty w glebie oraz określić próg szkodliwości. Od kilku lat dostępne są do uprawy nowe odmiany kapusty głowiastej, kalafiorów i kapusty pekińskiej – odpornych i tolerancyjnych na tę chorobę.
Integrowana metoda ochrony kapusty przed kiłą
1. Zmianowanie – płodozmian 4-5-letnia przerwa w uprawie roślin kapustowatych na tym samym stanowisku.
2. Wapnowanie gleb kwaśnych, pH poniżej 6,0 (2-4 tony) nawozu wapniowego (forma tlenkowa lub wodorotlenkowa), inne formy wapnia mało efektywne.
3. Usuwanie z pola porażonych korzeni roślin przed ich zmacerowaniem.
4. Uprawa roślin przedplonowych, naturalnie przyspieszających zanikanie zarodników przetrwalnikowych P. brassicae: por, pomidory, fasola, ogórki, owies, gryka, rośliny aromatyczne (mięta), roczne utrzymywanie gleby w czarnym ugorze.
5. Zabiegi profilaktyczne: chemiczne odkażanie gleby na rozsadnikach w tunelach foliowych, inspektach oraz ziemi do produkcji doniczek – Basamid 98 GR lub Nemazin 98 GR.
6. Analiza próbek gleby z pól rozsadników oraz substratów torfowych na obecność Plasmodiophora brassicae (Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice). Koszt diagnozy jednej próby wraz z podaniem zaleceń ochrony wynosi 300 zł.
7. Profilaktyczne stosowanie doglebowo środków: Altima 500 SC w dawce 2-3 l/ha opryskiwanie powierzchni gleby i wymieszanie do głębokości 10 cm.
8. Podlewanie rozsady przed lub po sadzeniu w pole roztworem Altima 500 SC (0,05%) lub Topsin M 500 SC (0,1%).
9. Uprawa odmian odpornych na P. brassicae (odporne biała głowiasta).
Zgorzel siewek kapustnych
Sprawcą zgorzeli siewek może być kilka gatunków grzybów glebowych, najczęściej z rodzaju Pythium, Fusarium, Phytophthora lub przenoszonych przez nasiona, np. Alternaria i inne. Zgorzel siewek występuje najczęściej w okresie produkcji rozsady, powoduje masowe zamieranie kiełków przed wschodami lub zamieranie siewek po wschodach. Potocznie nazywana jest „czarną nóżką”. Rośliny porażone w starszym wieku mogą przetrwać, część podliścieniowa jest wówczas zdrewniała i lekko przewężona. Największą szkodliwość choroba wywołuje wówczas, gdy kiełkowanie nasion i wzrost siewek odbywa się bardzo powoli lub, gdy siewki pikowane są zbyt głęboko do wilgotnego oraz przelanego wodą podłoża i, gdy rozsada produkowana jest przy zbyt małej ilości światła i w zbyt dużym zagęszczeniu.
Profilaktyka i zwalczanie
Należy wysiewać nasiona o dobrej wartości siewnej (sile i energii) kiełkowania, zdrowe, zaprawione środkami fungicydami. W przypadku uprawy najwcześniejszych odmian zaleca się stosowanie tylko zapraw grzybobójczych jak: Zaprawa Nasienna T.
Wiele firm nasiennych dostarcza na rynek nasiona warzyw w pełni zaprawionymi zaprawami grzybobójczymi. Takie nasiona należy zaprawić tylko uzupełniająco – jedną z zapraw owadobójczych zalecaną w programie ochrony. Do produkcji rozsady zaleca się używać podłoży wolnych od chorób glebowych, najlepiej dobrej jakości substratów torfowych. Najlepszym sposobem uprawy rozsady jest wysiew nasion do wielodoniczek wypełnionych parowanym kompostem, wolnym od chorób.
Choroby bakteryjne
Choroby bakteryjne stanowią w ostatnich latach poważne zagrożenie w uprawach warzyw kapustnych. Do najgroźniejszych należą: czarna zgnilizna bakteryjna kapustnych, sprawcą której są bakterie z rodzaju Xanthomonas oraz bakteryjne gnicie róż kalafiora, brokuła, główek kapusty – wywołane przez bakterie z rodzajów Pseudomonas i Erwinia.
Czarna zgnilizna bakteryjna kapusty
Sprawcą tej choroby jest bakteria Xanthomonas campestris pv. campestris. Do porażenia roślin tą chorobą dochodzi najczęściej w okresie letnim (od 2. dekady lipca), podczas wysokiej temperatury i wilgotności powietrza. Choroba w ostatnich latach wyrządza poważne straty w wielu rejonach uprawy kapusty. Początkowo na brzegach liści występują żółknące plamy w kształcie litery V, a widoczne na ich tle czerniejące nerwy (wzdłuż głównego nerwu liści aż do głąba) są typową cechą diagnostyczną choroby. Wiązki naczyniowe czernieją stopniowo w całej roślinie, powodując czernienie liści, a następnie szybkie gnicie całej główki. Porażenie wiązek przewodzących sięga w głąb kapusty. Objawy te są niewidoczne podczas zbioru główek, przeznaczonych do długotrwałego przechowania. Choroba w takim przypadku może rozwijać się w okresie przechowywania, dyskwalifikując całą partię kapusty do handlu. Objawy choroby można łatwo rozpoznać w trakcie wycinania główek. U nasady główki na przekroju głąba widoczny jest czerniejący pierścień wiązek naczyniowych. Główki kapusty z takimi objawami nie nadają się do przechowania i kwaszenia. Z naszych obserwacji wynika, że wiele odmian kapusty zwłaszcza zagranicznych wykazuje wysoką tolerancję na tę bakteriozę. Istnieją jednak odmiany szczególnie podatne, w tym powszechnie znana odmiana Kamienna Głowa.
Sprawca choroby zimuje w resztkach pożniwnych w glebie. Pierwszym źródłem tej bakteriozy mogą być porażone nasiona. Patogen zasiedla wiele gatunkach chwastów kapustowatych (m.in. dziką rzodkiew, gorczycę czarną), które mogą być także źródłem infekcji. W okresie wegetacji bakterie wnikają biernie wraz z wodą w miejscu uszkodzeń roślin oraz przez aparaty wodne (hydatody), znajdujące się na obrzeżach liści.
Profilaktyka i zwalczanie
Należy bezwzględnie przestrzegać 3-4-letniego zmianowania, wysiewać zdrowe i chemicznie zaprawione nasiona, unikać częstego deszczowania roślin w okresach wysokiej temperatury, głównie w nocy. W okresach największego zagrożenia stosować (od połowy sierpnia) 2-3-krotnie, zapobiegawczo środek dezynfekujący Huwa San TR 50 (0,2%). Zabieg ten trzeba wykonywać tylko w godzinach wczesnoporannych, kiedy na obrzeżach liści kapusty widoczne są krople wody.
Czerń krzyżowych (Alternarioza kapusty)
Sprawcą czerni krzyżowych są grzyby z rodzaju Alternaria, które przyczyniają się także do występowania zgorzeli siewek, zgorzeli podstawy główek kapusty. Grzyb najczęściej atakuje dolne, najstarsze liście kapusty głowiastej, kalafiorów i kapusty pekińskiej. Pojawiają się na nich różnej wielkości, koncentryczne, ciemno zabarwione, otoczone żółtawą obwódką plamy. Powierzchnię tych przebarwień pokrywa warstwa aksamitnego, ciemnobrązowego nalotu zarodników konidialnych.
Grzyb zimuje w resztkach pożniwnych roślin i w chwastach kapustowatych, które jako rośliny żywicielskie są jednym z ważniejszych źródeł rozprzestrzeniania się choroby. Patogeniczne grzyby z rodzaju Alternaria przenoszone są także na nasionach i stanowią także źródło pierwotnej infekcji kapusty. W okresie wegetacji zarodniki konidialne grzyba przenoszone są przez wiatr i wodę. Do masowego zakażenia roślin dochodzi wówczas, gdy temperatura powietrza wynosi 20-27°C, a okres stałego zwilżenia rośliny – co najmniej 5 godzin lub wilgotność powietrza wynosi 95-100% i utrzymuje się stale przez 18-20 godzin.
Profilaktyka i zwalczanie
Należy wysiewać zdrowe i kompleksowo zaprawione nasiona zaprawami grzybobójczymi, w razie wystąpienia pierwszych objawów choroby na dolnych, najstarszych liściach przestąpić do opryskiwania roślin. Zaleca się stosować środki o szerokim spektrum zwalczanych patogenów grzybowych i krótkim okresie karencji, takie jak: Amistar 250 SC, Signum 33 WG, Scorpion 325 SC, Zato 50 WG lub Rovral Aquaflo® 500 SC. Środki te można stosować 2-3 razy przemiennie, co 7-10 dni. Na kapuście przeznaczonej do przechowania, ostatni zabieg wykonać nie później niż 7 dni przed zbiorem.
Szara pleśń
Choroba występuje powszechnie na roślinach uprawnych należących do wielu gatunków, w tym również na kapuście głowiastej. Sprawcą choroby jest polifagiczny i saprofityczny grzyb Botrytis cinerea. Szara pleśń występuje najczęściej w okresie przedzbiorczym lub podczas przechowania główek kapusty. W warunkach polowych atakuje główki kapusty zbyt długo przetrzymywane na polu. Na główce kapusty pojawiają się początkowo brązowe, wodniste, różnej wielkości plamy. W okresach chłodnej, wilgotnej pogody przebarwienia te pokrywają się obfitym, szarofioletowym nalotem zarodników konidialnych grzyba. Optymalna temperatura rozwoju grzyba jest w zakresie 18-20°C, natomiast do gnicia główek może dochodzić nawet w temperaturze 0°C. Zarodniki roznoszone są przez wiatr i wodę. Porażone rośliny ulegają wtórnie mokrej zgniliźnie bakteryjnej, której sprawcą jest Erwinia carotovora.
Profilaktyka i zwalczanie
Należy utrzymywać odpowiednią higienę pola i w przechowalniach. Z chwilą wystąpienia sprzyjających rozwojowi choroby warunków, powinno się przeprowadzić 1-2 opryskiwania środkami zalecanymi jak w ochronie przed czernią krzyżowych.
Fuzaryjne gnicie główek kapusty
Nowa jednostka chorobowa kapusty, powodowana przez grzyb Fusarium avenaceum. Pierwsze objawy choroby zaobserwowano w Polsce w 2012 roku w wielu rejonach uprawy kapusty. Choroba występuje pod koniec okresu wegetacji kapusty, w okresie przedzbiorczym oraz w okresie długotrwałego przechowania. Początkowe objawy choroby to okrągłe, wodniste plamy otoczone brązowoszarą obwódką. Z czasem na główkach pojawia się obfita, puszysta grzybnia białego koloru, z pomarańczowo-brązowymi skupieniami zarodników konidialnych, charakterystycznych dla tego gatunku Fusarium. Choroba może również występować na innych gatunkach warzyw i roślin kapustowatych.
Wstępne badania laboratoryjne i polowe wykazały, że fungicydy z grupy strobilurin, zaleczane do kompleksowej ochrony kapusty głowiastej przed czernią krzyżowych i szarej pleśni skutecznie chronią także przed fuzaryjnym gniciem główek kapusty w okresie przedzbiorczym.
