prof. dr. hab. Tomasz P. Kurowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
Rzepak ozimy jest rośliną o ogromnym znaczeniu dla polskiego rolnictwa. Mówi się, że w gospodarstwach wielkoobszarowych jest „przerywnikiem” dla uprawy pszenicy ozimej lub innych zbóż po sobie. Aktualnie zajmuje powierzchnię ponad 850 tys. ha i stanowi znakomity przedplon dla pszenicy ozimej, która dominuje wśród roślin uprawianych w naszym kraju. Uprawa rzepaku wymaga jednak sporej wiedzy, ponieważ w celu uzyskania satysfakcjonujących plonów potrzebuje on dobrego przygotowania gleby, terminowego siewu, intensywnego nawożenia oraz pełnej ochrony.
Jesień to bardzo ważny okres w rozwoju rzepaku ozimego. Istotnie na jego rozwój i plonowanie wpływa termin siewu. Różni się on w poszczególnych rejonach, jednak dla większości z nich zawiera się w przedziale między 15 a 25 sierpnia. Optymalny termin siewu jest warunkiem dobrego wejścia roślin rzepaku w okres zimowania, ale ma też duży wpływ na zdrowotność rzepaku w okresie jesiennym. Nasilenie występowania sprawców chorób wiąże się również z innymi czynnikami, do których można zaliczyć: ilość oraz jakość resztek pożniwnych pozostawionych przez roślinę poprzedzającą, sposób uprawy gleby oraz dobór odmian o wysokiej odporności na patogeny. Bardzo ważną rolę w występowaniu i rozwoju chorób rzepaku odgrywają również warunki pogodowe w trakcie wegetacji jesiennej, a zwłaszcza rozkład opadów i temperatur. Na podstawie przeprowadzonych badań wiadomo, że porażenie roślin przez patogeny jesienią ujemnie wpływa na ich zimotrwałość.
Ekspert przypomina:
Zapobieganie chorobom rzepaku należy rozpocząć już przed siewem poprzez wybór odpowiedniej odmiany. Na rynku dostępnych jest wiele odmian tej rośliny, wykazujących wysoką odporność na porażenie przez poszczególne patogeny. W artykule nie podano jednak przykładowych odmian, ponieważ postęp genetyczny przy hodowli nowych odmian jest tak duży, że nie należy „przyzwyczajać się” do tradycyjnie uprawianych, a stosunkowo często decydować się na nowsze, lepiej plonujące odmiany. Również ochronę chemiczną rzepaku rozpoczynamy przed siewem, stosując zaprawiony przez producenta materiał siewny. Zaprawianie nasion zabezpiecza rośliny przed atakiem ze strony grzybów i organizmów grzybopodobnych przez okres kilku tygodni, okres bardzo trudny w życiu roślin, obejmujący kiełkowanie i fazę siewki.
Zgorzel siewek
Najważniejszą chorobą, atakującą młode rośliny rzepaku, jest zgorzel siewek. Powoduje ją wiele patogenów, ale najczęściej: Rhizoctonia solani, Pythium debaryanum i grzyby rodzaju Fusarium. Infekcji ulegają kiełkujące nasiona oraz pierwsze liście. Typowym objawem zgorzeli siewek są ciemne plamy na podziemnej części siewki. Szyjka korzeniowa młodych roślin czernieje i przewęża się. Zaatakowane siewki więdną i zamierają. Porażenie pochodzi z gleby lub z niezaprawionych nasion. Choroba występuje na polu placowo. Jest bardzo niebezpieczna, zwłaszcza gdy opanuje rzepak tuż po wschodach. Silne porażenie powoduje więdnięcie, a następnie zamieranie roślin. Występowaniu sprawców zgorzeli siewek sprzyja nadmierna i przedłużająca się wilgotność gleby, zbyt gęsty i głęboki siew, zaskorupiona gleba, a także brak zbilansowanego nawożenia. Najskuteczniejszym i zarazem najtańszym sposobem zapobiegania tej chorobie jest przedsiewne zaprawianie nasion. Oprócz zgorzeli siewek, jesienią na roślinach zaobserwować można objawy porażenia przez sprawców takich chorób jak: sucha zgnilizna kapustnych, czerń krzyżowych, szara pleśń, mączniak rzekomy, cylindrosporioza oraz kiła kapusty.
Sucha zgnilizna kapustnych
Jest jedną z najgroźniejszych chorób grzybowych rzepaku, występującą na terenie całego kraju. Grzyby powodujące tę chorobę mogą atakować rzepak w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Pierwsze objawy pojawiają się na szyjkach korzeniowych w postaci początkowo brunatnych, płaskich, a następnie zagłębiających się plam. Obejmują one coraz głębsze warstwy tkanek, które stopniowo zasychają i murszeją. Ryzyko infekcji zwiększają liczne uszkodzenia mechaniczne, bądź spowodowane przez owady i duże zagęszczenie roślin. Stopień porażenia zależy od podatności odmiany rzepaku. Rozwój patogenów odbywa się w zakresie temperatur od 5 do 25ºC, a sprzyja im deszczowa pogoda. Próg szkodliwości, wskazujący na potrzebę wykonania zabiegu, to 10-20% roślin z objawami chorobowymi. Źródłem infekcji są resztki pożniwne i materiał siewny. Przeżywalność obydwu patogenów w glebie ocenia się na 7 lat.
Cylindrosporioza
Powodowana jest przez grzyb Pyrenopeziza brassicae, chociaż częściej można obserwować jego stadium konidialne Cylindrosporium concentricum. W Polsce występuje coraz częściej na wielu gatunkach roślin należących do rodziny kapustowatych, w tym na niektórych odmianach rzepaku ozimego. Już jesienią po obu stronach liści powstają małe, białe, okrągłe plamki, które później stają się nieregularne i jasnobrązowe. Na porażonych liściach kutikula pęka i odsłania kosmkowate skupienia białego nalotu, które tworzą koncentryczne pierścienie. Są to skupiska zarodników stadium konidialnego grzyba, tzw. acerwulusy. Skupienia nalotu mogą osiągać średnicę 1 cm. Porażone liście deformują się, żółkną, więdną i przedwcześnie zamierają. Wysoka wilgotność powietrza i temperatury od 10 do 15°C powodują, że choroba może rozwijać się epidemicznie. Sprzyja jej również wilgotna jesień i wiosna, uszkodzenie i osłabienie roślin oraz zwiększony udział roślin kapustowatych w zmianowaniu. Do zakażenia dochodzi w okresie jesiennym, natomiast najbardziej charakterystyczne objawy widoczne są dopiero wiosną. Po mroźnej i suchej zimie objawy cylindrosporiozy praktycznie nie występują.
Szara pleśń
Jest chorobą powszechną, występującą na wielu gatunkach roślin. Grzyb może atakować wszystkie organy nadziemne roślin w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Objawy na liściach, łodygach, pąkach i łuszczynach to szarobrązowy nalot grzybni. Porażone części rośliny gniją, a w przypadku zaatakowania siewek lub młodych roślin może dojść do ich całkowitego zamierania. Dla rozwoju choroby zasadnicze znaczenie mają okresy zimnej i mokrej pogody oraz wszelkie uszkodzenia, np.: mechaniczne, spowodowane przez inne czynniki chorobotwórcze, owady oraz miejsca przemrożone. Optymalna temperatura rozwoju grzyba wynosi 20ºC, natomiast do masowego gnicia dochodzi nawet w temperaturze 0ºC. Źródłem infekcji są porażone resztki pożniwne różnych gatunków roślin, wcześniej uprawianych na tym polu. Zarodniki przenoszą się przez wiatr i wodę. Próg szkodliwości, wskazujący na potrzebę wykonania zabiegu chemicznego to 10-30% roślin z objawami chorobowymi.
Mączniak rzekomy roślin kapustnych
Powodowany jest przez organizm grzybopodobny Hyaloperonospora parasitica. Pierwsze objawy chorobowe występują na siewkach w fazie liścieni. Na górnej stronie liścieni i liści powstają żółte, a następnie szarobrunatne, nieregularne, częściowo ograniczone nerwami plamy z szarym lub białym nalotem na dolnej stronie blaszki liściowej. Rozwojowi infekcji sprzyja stosunkowo niska temperatura i wysoka wilgotność powietrza. W czasie słonecznej pogody szarobiały nalot zanika, a pojawia się ponownie przy wysokiej wilgotności powietrza. Znaczenie tej choroby wzrasta przy nadmiernej gęstości i wczesnym terminie siewu. Silnie porażone siewki mogą zamierać.
Kiła kapusty
Powodowana jest przez pierwotniaka o nazwie Plasmodiophora brassicae. Jest to choroba płodozmianowa, a problem z nią polega głównie na braku skutecznych środków chemicznych do jej zwalczania. Kiła na polu występuje placowo. Jeszcze jesienią na liściach rzepaku można obserwować fioletowe przebarwienia, świadczące o niedoborze fosforu. Jest to jednak niedobór pozorny, spowodowany uszkodzeniem systemu korzeniowego. Na korzeniach tworzą się początkowo jasne i twarde, a następnie brunatniejące i rozpadające się narośle z zarodnikami przetrwalnikowymi. Zarodniki przetrwalnikowe mogą przeżyć w glebie nawet 7-10 lat i dlatego źródłem infekcji jest gleba z zimującymi zarodnikami przetrwalnikowymi. Rośliny porażone przez tego patogena gorzej zimują i stosunkowo często wypadają.
W związku z tym do strat spowodowanych niekorzystnymi warunkami zimowania mogą dołączyć się również te, które powoduje kiła kapusty. Po wystąpieniu choroby na danym polu należy uprawiać tam tylko odmiany odporne, a także zastosować kilkuletnią przerwę
w uprawie roślin kapustowatych oraz zwalczać chwasty z rodziny kapustowatych, spełniające rolę roślin żywicielskich. Efekt ograniczenia kiły kapusty daje także zastosowanie tiofanatu metylu (Topsin® M 500 SC) do pierwszego zabiegu w fazie 4-6 liści rzepaku. W trakcie trwania sezonu wegetacyjnego ważną metodą ochrony rzepaku jest stosowanie fungicydów w formie oprysków. Zarejestrowane w Polsce fungicydy mają szeroki zakres działania ograniczający nasilenie większości występujących chorób.
Do chemicznego zwalczania najgroźniejszych chorób rzepaku w okresie wegetacji stosuje się szereg fungicydów opartych przede wszystkim na triazolach (tebukonazol, protiokonazol, metkonazol, difenokonazol, paklobutrazol), a w mniejszym stopniu na strobilurynach (azoksystrobina, dimoksystrobina) oraz na prochlorazie, boskalidzie i flutriafolu.
Pierwszy zabieg regulacyjno-fungicydowy, w miarę konieczności, można przeprowadzać jesienią od fazy 4 liści do fazy rozety, zwracając uwagę na panującą temperaturę.
Zastosowanie wybranych preparatów o działaniu regulacyjnym (np. Toprex® 375 SC, Caryx® 240 SL, Orius® 250 EW, Tilmor® 240 EC) jest korzystne, ponieważ ma na celu zabezpieczenie rzepaku przed infekcjami oraz skrócenie części nadziemnej. Gwarantuje to roślinie dalszy prawidłowy rozwój i pomaga jej przygotować się do spoczynku zimowego.
Efekt regulacyjny ma wpływ na niższe osadzenie pąka wierzchołkowego, zwiększenie średnicy szyjki korzeniowej oraz wytworzenie mocnej rozety liściowej. Zbyt wyrośnięty przed zimą rzepak skutkuje znacznym wyniesieniem pąka wierzchołkowego nad powierzchnię gleby, co zmniejsza odporność rzepaku na niskie temperatury. Zabieg fungicydowy można łączyć ze zwalczaniem szkodników lub dolistnym nawożeniem mikroelementami.
Ekspert przypomina:
Najczęstszą praktyką w ochronie rzepaku ozimego jest stosowanie trzech zabiegów fungicydowych w okresie wegetacji: jesienią w fazie 4-6 liści rzepaku, wiosną w fazie zwartego pąka oraz w fazie zawiązywania łuszczyn. Zabieg wykonany jesienią pozwala zabezpieczyć rośliny przed atakiem patogenów w roku wysiewu. Jeżeli objawy chorób zostały zaobserwowane późną jesienią, zabieg opryskiwania można przesunąć na wczesną wiosnę, po ruszeniu wegetacji.
